Trabzon ve Göç
Bu eserde bugünkü Trabzon vilayeti dahilinde 1800- 1920 yılları arasında meydana gelen nüfus hareketleri dört bölümde irdelenmiştir. Birinci bölümde modern dönemde kamu görevlileri, ikinci bölümde gurbetçilik, üçüncü bölümde sürgün, muhacir ve mülteciler, dördüncü bölümde Birinci Dünya Savaşı esnasında ve sonrasında meydana gelen isyan, işgal ve göçler Ermeni, Rum ve Müslümanlar boyutunda ele alınmıştır.
Fethi müteakip izlenen nüfus ve iskân politikaları sonucu bugünkü Trabzon vilayeti sınırları dâhilindeki yerleşmelerin sayısı 20. yüzyıla kadar beşi şehir / kasaba olmak üzere 570’i aşmıştır. Yerleşme ve nüfus artışına karşın bölgenin iktisadi kaynaklarının yetersiz olması sebebiyle aileler geçimlerini gurbette arar olmuşlardır. Trabzonlu gurbetçiler başta İstanbul olmak üzere Osmanlı yerleşmelerine giderek ailesinin ekmek parasını kazanmaya çalışıyorlardı. Hatta sınır ötesine gidenler de az değildi. Geçim sıkıntısı sebebiyle terk-i diyar edip özellikle Bolu, Adapazarı sahasına yerleşenler de olmuştur.
1828-1900 yılları arasında değerlerini tehlikede gören Müslümanlar Kafkaslar, Batum, Kırım ve Kuzey Kafkasya’yı terk ederek Osmanlı coğrafyasına göç etmişlerdir. Bu süreçte Trabzon muhacir aktarım merkezi konumundadır. Trabzon limanına çıkarılan muhacirler iskâna elverişli yerleşmelere sevk edilmişlerdir. Bu süreçte Trabzon muhacir aktarım merkezi konumunda kalmıştır.
Birinci Dünya Savaşı yıllarında bölgede üç boyutlu göç hadisesi yaşanmıştır. Savaşın ilk yıllarında cephe ve cephe gerisinin güvenliğini sağlamak amacıyla Ermeni nüfus ülkenin güneyindeki yerleşmelere kaydırılmıştır. Rus işgali öncesi ve muhacirlik zamanı çoluk, çocuk, kadın ve ihtiyarlardan oluşan himayeden mahrum Müslüman aileler göç yollarına düşmüşlerdir. Rus işgali sonrası ve Milli Mücadele döneminde bölgedeki Rumların büyük bir kısmı Rus işgal kuvvetlerini takip ederek firar etmiştir. Arda kalanlar ise 1923 mübadele sözleşmesi kapsamında Yunanistan’a nakledilmiştir. Bütün bu olaylar neticesi bölgenin nüfusu homojenleşmiştir. 1927 nüfus sayımı sonuçlarına göre vilayetin genel nüfusu 290 bini aşmaktaydı. Bu tarihten sonra gerek vilayetin doğusunda meydana gelen doğal afetler ve gerekse nüfus artışı ve iktisadi kaynakların yetersizliği sonucu pek çok Trabzonlu gerek ter-i diyar veya gerekse gurbetçilik yöntemiyle vilayet dışına çıkmıştır. Gurbetçiler zamanla eşini ve çocuklarını yanlarına almışlardır.
Trabzon vilâyeti dahilinde meydana gelen gurbetçilik hikâyelerinin gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için her şeyden önce tespit edilip arşivlenmesi gerekmektedir. Bu görev belki de vilayet merkezlerindeki kent müzeleri ve arşivlerinin olsa gerek
